روش تحقیق توصیفی

روش تحقیق توصیفی

 ‏Descriptive research method

‏ تحقیق توصیفی که گاهی به عنوان تحقیق غیرتجربی نامیده می‌شود، با روابط بین متغیرها،‌ آزمودن فرضیه‌ها، ‏پروراندن مفاهیم و قوانین کلی، اصول و یا نظریه‌هائی که دارای روائی جهان شمول است، سروکار دارد. چنین ‏تحقیقی به روابط تابعی ‏ توجه دارد. انتظار می‌رود که اگر متغیرx‏ به طور سیستماتیک با متغیر‏y‏ مربوط باشد، ‏احتمال پیش‌بینی پدیده‌ای امکان‌پذیر بوده و نتایج حاصل احتمالاً فرضیه جدیدی را مطرح می‌کند که باید مورد ‏آزمایش قرار گیرد. برخلاف طرح تجربی، محقق در اجرای یک طرح تحقیق توصیفی، متغیرها را دست‌کاری نمی‌کند ‏و یا برای وقوع رویدادها، شرایطی را به وجود نمی‌آورد. در واقع، اگر هیچگونه مشاهده یا تحلیلی نیز انجام ‏نمی‌گرفت، وقایعی که مشاهده و توصیف می‌شوند اتفاق می‌افتادند. تحقیق توصیفی شامل وقایعی است که قبلاً ‏اتفاق افتاده‌اند که ممکن است به وضعیت زمان حال ارتباط داده شوند.‏

روش تحقیق توصیفی به ویژه برای مطالعه در علوم رفتاری مناسب است،‌زیرا شرایط بروز بسیاری از انواع ‏رفتارهائی را که مورد علاقه محقق است نمی‌توان در یک موقعیّت واقعی ایجاد کرد. اعمال بعضی از متغیرهای مهم ‏برای انسان به عنوان موضوع مطالعه،‌ ممکن است زیان بخش و تهدید کننده باشد. ملاحظات اخلاقی غالباً مانع از آن ‏می‌شود که انسان را در معرض دستگاریهائی که بالقوه ممکن است برایش زیان‌بخش باشد قرار دهند. چنانکه تجویز ‏کشیدن سیگار به افراد مورد مطالعه برای کشف رابطه میان سیگار و سرطان ریه یا گلو و یا ایجاد شرایطی برای وقوع ‏تصادف اتومبیل غیرقابل تصوّر است. چنانکه مثلاً‌ برای مطالعه تاثیر بستن کمربند و دیگر وسایل ایمنی در کاهش ‏زیانهای ناشی از سوانح اتومبیل از مدل انسان استفاده شود.‏

‏ اگر چه برخی مطالعات تجربی مربوط به رفتار انسان را هم در آزمایشگاه و هم در موقعیّت‌های معمولی می‌توان ‏انجام داد، اما باید دانست که روش متداول علوم رفتاری همانا روش توصیفی است. رفتار انسان را می‌توان در ‏شرایطی که به طور طبیعی در خانه، در کلاس،‌ در مراکز تفریحی، در اداره و یا در کارخانه روی می‌دهد، به طور ‏سیستماتیک مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار داد وشباهت های زیادی که میان انواع مطالعات توصیفی وجود ‏دارد، ممکن است سبب شده باشد که به آسانی از یکدیگر متمایز نشوند. از جمله ویژگیهائی که درباره همه آنها ‏صادق است. طرح پرسشهای منظم، نیاز به تخصص، عینیّت و اجرای توأم با دقّت. همه آنها به توسعه دانش کمک ‏می‌کنند و به دانستنی‌های پیشین انسان می‌افزایند. در همه آنها از فنون مشابه مشاهده، توصیف و تحلیل استفاده ‏می‌شود. تفاوت میان آنها به انگیزه پژوهشگر، نحوه کار با داده‌ها،‌ کیفیت استنتاج و استفاده از یافته‌ها مربوط ‏می‌شود.‏ ‏ به عبارت دیگر مطالعات توصیفی جهت کسب اطلاعات در مورد وضعیت کنونی پدیده‌، طرحریزی شده ‏است. تحقیق توصیفی به گونه‌ای اجرا می‌شود که ماهیت یک موقعیت را به صورتی که در زمان بررسی وجود دارد ‏تعیین می‌کند. ‏

‏-«هدف تحقیق توصیفی محض: توصیف عینی، واقعی و منظم خصوصیات یک موقعیت یا موضوع ‏است.»« مثال: بررسی نظرات مردم تهران برای ارزیابی موقعیت کاندیداهای شورای شهر تهران/ مجلس ‏شورای اسلامی/ ریاست جمهوری»‏

‏1- تحقیق برآوردی، ارزشیابی و توصیفی:‏

‏ در بعضی از کتب روش تحقیق، اصطلاح تحقیق توصیفی برای توصیف سه نوع تحقیق که اساساً متفاوتند به ‏صورت نادرست به کار رفته است. شاید شباهت‌های ظاهری آنها سبب شده است که تفاوت‌های آنها نادیده گرفته ‏شود. در هر یک از این سه نوع، از فرآیند تحقیق منظم از راه جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل داده‌های تجربی استفاده ‏می‌گردد و همه آنها سبب توسعه دانش می‌شوند. برای اجرای کامل هر یک از آنها، وجود محقق متخصص، دقیق و ‏منظم مورد نیاز است. یک توضیح مختصر ممکن است مفهوم درست هر یک را روشن کند.‏

‏ الف-روش تحقیق برآورد:برآورد فعالیتی است برای حقیقت‌یابی، و شرایطی را که در یک زمان معین موجود ‏است توصیف می‌کند. در این روش هیچ فرضیه‌ای پیشنهاد یا آزموده نمی‌شود، روابط میان هیچیک از متغیرها مورد ‏مطالعه قرار نمی‌گیرد و برای اقدامات بعدی نیز توصیه‌ای بعمل نمی‌آید. سرشماری ملی نوعی برآورد عمومی است ‏که توسط دفتر سرشماری که بخشی از سازمان برنامه و بودجه در ایران می‌باشد انجام می‌گیرد. هر پنج سال یک ‏سرشماری عمومی از جمعیت کشور بعمل می‌آید و داده‌های آن از نظر ملیّت،‌ شهروندی، سن، جنس، نژاد، وضعیت ‏تاهل، سطح تعلیم و تربیت، جماعت، ناحیه محل سکونت، وضع استخدامی، وضع اقتصادی،‌ تولد، فوت و سایر ‏مشخصات طبقه‌بندی می‌شود. این داده‌ها، برای تجزیه و تحلیل اجتماعی و اقدامات دولت مبنای با ارزشی به شمار ‏می‌روند و بر مبنای آن برنامه‌ریزی بعمل می‌آید. پس برآورد موقعیت یک پدیده را در یک زمان خاص توصیف ‏می‌کند. این روش،‌موقعیت متداول را بدون هیچگونه قضاوت توام با ارزش‌گذاری توصیف می‌کند، برای توضیح و ‏تبیین دلائل زمینه‌ساز پدیده‌ها کوششی به عمل نمی‌آورد و توصیه‌ای را ارائه نمی‌کند. ممکن است با عقاید، دانش‌ها، ‏روش‌های علمی و یا شرایط موجود سرکار داشته باشد. تحقیق برآوردی ممکن است در تعلیم و تربیت به کار رود، ‏پیشرفت دانش‌آموزان را در جهت اهداف آموزشی در یک زمان معین توصیف کند.‏

ب- تحقیق ارزشیابی:ارزشیابی، به کاربرد یافته‌های خود توجه دارد و مستلزم نوعی قضاوت درباره موثر بودن، ‏ثمربخشی اجتماعی، مطلوب بودن محصول، فرایند یا برنامه است بر حسب هدفها یا ارزش‌های پذیرفته شده که ‏بدقت تعریف شده‌اند. این تحقیق ممکن است با توصیه‌هائی همراه باشد. این تحقیق در پی یافتن قوانین کلی که ‏ممکن است به سایر موقعیت‌ها گسترش داده شود نیست. چنین تحقیقی در تعلیم و تربیت، ممکن است در پی ‏یافتن پاسخ پرسش‌هائی مانند پرسش‌های ذیل باشد:‏

‏(1)‏ برنامه علوم تا چه اندازه‌ صلاحیت‌هائی را که با توافق کمیته برنامه‌ریزی دانشگاه تدوین شده است ‏می‌پروراند؟ (2)آیا برنامه تعلیمات حرفه‌ای کشاورزی باید حذف شود؟ (3)آیا وسائل کتابخانه مناسب ‏است؟ (4)آیا مجموعه کتاب‌های درس‌خواندن که هم‌اکنون از آنها استفاده می‌شود باید باقی بماند؟ ‏‏(5)جمع‌آوری و بررسی نظرات مردم برای ارزشیابی موقعیت کاندیداهای نمایندگی(6)گزارشی از نتایج ‏انجام مانور یک لشکر ارتش (7)گزارشی از نتیجه ارزیابی کارکنان ‏

به عبارت دیگر ارزشیابی با عناصری از قضاوت توام با ارزش‌گذاری درباره قوائد اجتماعی

مطلوب بودن و یا موثر بودن یک فرایند،‌ محصول یا برنامه همراه است و گاهی نیز شامل توصیه‌ای برای اقدامات ‏بعدی است. پیمایش‌های(‏survey‏) مدرسه‌ای معمولاً مطالعات ارزشیابی هستند. در این مطالعات، محصولات و ‏برنامه‌ای آموزشی مورد بررسی قرار می‌گیرند تا میزان ثمربخشی آنها در تحقق هدفهای پذیرفته شده مشخص شود ‏و اغلب با توصیه‌هایی در جهت اقدامات سازنده همراهند.‏

ج- تحقیق توصیفی: تحقیق توصیفی برخلاف تحقیق برآوردی و ارزشیابی، بر ساختن فرضیه‌ و آزمایش آن، ‏تحلیل روابط بین متغیرهای دست‌کاری نشده، و پروراندن قوانین کلی توجه دارد. برخلاف روش‌ تجربی (آزمایشی) ‏که در آن متغیرها با مداخله محقق بدقت تنظیم و دست‌کاری می‌شوند، در تحقیق توصیفی متغیرهائی انتخاب ‏می‌شوند و مورد مشاهده قرار می‌گیرند که هم‌اکنون وجود دارند یا قبلاً‌ اتفاق افتاده‌اند.‏

‏-در تحقیق توصیفی متغیرها انتخاب می‌شوند و مورد مشاهده قرار می‌گیرند و معمولاً متغیرها توسط ‏محقق دستگاری نمی‌شوند. و برای وقوع پدیده‌ها شرایطی را به وجود نمی‌آورند. جامعه مورد بررسی در ‏تحقیق توصیفی وسیع و نامحدود است و نمونه‌گیری رکن اصلی تحقیق توصیفی می‌باشد.وبرای تعمیم ‏یافته ها به کل جامعه نیاز به تدوین فرضیه دارد.دامنه تحقیق توصیفی بسیار وسیع و نامحدود است از ‏این رو بعضی از صاحب‌نظران آن را شامل همه انواع روش‌های تحقیق بجز تاریخی و آزمایشی می‌دانند. ‏محقق سعی دارد تا آنچه هست را بدون هیچگونه دخالت یا استنتاج ذهنی گزارش دهد و نتایج عینی را ‏از موقعیت بگیژرد.‏

تحقیق توصیفی،‌ آنچه را که هست توصیف و تفسیر می‌کند و به شرایط یا روابط موجود،‌ عقاید متداول، فرآیندهای ‏جاری، آثار مشهود و یا روندهای در حال گسترش توجه دارد. توجه آن در درجه اول به زمان حال است، هر چند ‏غالباً رویدادها و آثار گذشته را نیز که به شرایط موجود مربوط می‌شوند مورد توجه قرار می‌دهد.‏

پس تحقیق توصیفی به عنوان تحقیق غیرتجربی نامیده می‌شود، با روابط بین متغیرها، ساختن فرضیه‌، ‏آزمون فرضیه‌ها، پروراندن مفاهیم و قوانین کلی، اصول و یا نظریه‌هائی که دارای روائی جهان شمول ‏است سروکار دارد و به روابط تابعی توجه دارد،‌ در این تحقیق متغیرها دست‌کاری نمی‌شوند، و آنچه که ‏هست توصیف و تفسیر می‌کند.در برخی از منابع، تحقیقات علمی را بر اساس روش و چگونگی ‏بدست‌آوردن داده‌های مورد نیاز بشرح ذیل تقسیم‌بندی نموده اند.‏

‏ الف- تحقیق توصیفی (غیرآزمایشی)‏

‏ ب- تحقیق آزمایشی

و در منابع دیگری انواع تحقیق علمی را بشرح ذیل طبقه‌بندی کرده اند.‏

‏ الف- تحقیق کیفی ‏

‏ ب- تحقیق کمی‏

در تحقیق کمی از اندازه‌های کمی، شمارش‌ها، میانگین‌ها، همبستگی‌ها، آزمون فرضیه‌ها استفاده ‏می‌کنند. ولی در تحقیق کیفی برای پاسخگویی به مساله تحقیق از واژه‌ها استفاده می‌نماید. در تحقیق ‏کیفی از آنچه مورد بررسی است یک نوشتار یا تصویر ساخته می‌شود. تحقیق کیفی بر روش‌های میدانی ‏یعنی مصاحبه، مشاهده، و تحلیل اسناد و مدارک به عنوان ابزار اصلی گرد آوری داده ها تکیه دارد ‏‏.پژوهشگر ان تحقیق کیفی از روش های مختلفی برای کنترل اعتبار داده‌های بدست‌آمده و تایید ‏بینش‌ها و فرضیات خود استفاده می‌کنند. مانند: اقامت طولانی در محل- مشاهده مصرانه به منظور ‏دست‌یابی به گستره و عمق کافی برای مشاهدات- سه وجهی کردن یعنی استفاده از منابع چندگانه، ‏مشاهده‌گران چندگانه و روش‌های چندگانه- کسب اطلاع از همتایان و نظرپرسی از همکاران در مقاطع ‏مختلف

‏2- هدف تحقیق توصیفی: هدف محقق از انجام روش تحقیق توصیفی، توصیف عینی، واقعی و منظم ‏خصوصیات یک موقعیت یا یک موضوع است. به عبارت دیگر،‌ محقق در این گونه تحقیقات سعی می‌کند تا «آنچه ‏هست» را بدون هیچگونه دخالت یا استنتاج ذهنی گزارش دهد و نتایجی عینی از موقعیت بگیرد. و غرض از این ‏گونه تحقیق، پاسخگویی به سئوالاتی مانند «چقدر»،‌ «چه‌کسی»، «چه اتفاقی دارد می‌افتد؟» است. تحقیق توصیفی ‏آنچه را که هست توصیف و تفسیر می‌کند و به شرایط یا روابط موجود، عقاید متداول، فرآیندهای جاری آثار مشهود ‏یا روند‌های درحال گسترش توجه دارد و توجه آن در درجه اول به زمان حال است، هر چند غالباً رویدادها و آثار ‏گذشته که به شرایط موجود مربوط می‌شوند، مورد بررسی قرار می‌دهد. ‏

هدف از انجام تحقیق توصیفی، توصیف عینی، واقعی و منظم خصوصیات یک موقعیت یا یک موضوع ‏است. محقق سعی دارد تا آنچه که هست را بدون هیچگونه دخالت و یا استنتاج ذهنی بر مبنای اطلاعات ‏تجزیه و تحلیل و گزارش کند.‏

‏3- ویژگیهای تحقیق توصیفی: در پژوهش توصیفی به معنی اخص آن، محقق الزاماً در پی کشف و توضیح ‏روابط، همبستگیها و احتمالاً آزمودن فرضیه‌ها و پیش‌بینی رویدادها نیست(مثل تحقیق بر آوردی،تحقیق ارزشیابی)، ‏بلکه توجه او بیشتر در جهت توصیف کردن و گزارش‌نویسی از موقعیت‌ها و وقایع بر اساس اطلاعاتی است که صرفاً ‏جنبه وصفی دارد. البته در اغلب موارد،‌ این نوع تحقیق در دیگر انواع تحقیق به گونه‌ای خودنمایی می‌کند و ‏صاحب‌نظران در تعیین آنچه مشمول تحقیق توصیفی است اتفاق‌نظر ندارند و گاهی به تعریف این نوع تحقیق تا آن ‏اندازه وسعت می‌دهند که شامل همه انواع روش‌های تحقیق، به جز تحقیق تاریخی و تجربی(آزمایشی) می‌شود.‏

‏ اختلاف نظرها بیشتر از آنجا ناشی می‌شود که به انواع روش‌‌های تحقیق توصیفی ‏(بررسی ، برآوردی ،ارزشیابی، ‏نگرش‌سنجی و توصیفی) کمتر توجه می‌شود، و آنجا که بیان می‌شود«به معنی اخص آن» در واقع همان روش ‏تحقیق بررسی ،برآورد ونگرش سنجیاست. زیرا در اصطلاح مطالعه توصیفی، وجه تمایز مهمی پنهان است، چون همه ‏مطالعات توصیفی تحقیق محسوب نمی‌شوند، لذا شباهت‌ها و تفاوت‌های میان «برآورد»، «ارزیابی» ، ‏‏«توصیفی»،«نگرش سنجی»و... وجود دارد که در آخر مبحث روش تحقیق توصیفی به طور مختصر به آنها اشاره ‏گردیده است.‏

‏ الف- ویژگی های تحقیق توصیفی به شرح ذیل در نظر می گیرند:‏

‏ (1) آنها تجربی نیستند، زیرا با روابط میان متغیرهای دست‌کاری نشده در موقعیت‌های طبیعی و نه ‏موقعیت‌های ساختگی سروکار دارند. از آنها که وقایع یا شرایط قبلاً‌ اتفاق افتاده‌اند یا هم اکنون موجودند، پژوهشگر ‏متغیرهای مناسب را برای تحلیل روابط آنها انتخاب می‌کند.‏

‏ (2) برای آنها فرضیه‌هائی ساخته و آزموده می‌شود.‏

‏ (3) برای رسیدن به تعمیم‌ها یا قوانین کلی، روش‌های منطقی استدلال استقرایی- قیاسی را به کار می‌برند.‏

‏ (4) در این تحقیقات غالباً روش‌های نمونه‌گیری را به کار می‌برند تا هنگام استنباط خصائص جامعه از روی ‏مشاهده نمونه به توانند خطای آن را برآورد کنند.‏

‏ (5) متغیرها و روش‌ها را هر اندازه که ممکن است دقیق و کامل توصیف می‌کنند به گونه‌ای که سایر محققان ‏به‌توانند تحقیق را تکرار نمایند.‏

‏ (6) محقق در تحقیق توصیفی به جمع‌آوری اطلاعات واقعی و مفصل از پدیده‌ای ویژه می‌پردازد.‏

‏ (7) محقق در این گونه تحقیقات، به شناسایی و بررسی مسائل، شرایط و وقایع جاری مبادرت می‌ورزد.‏

‏ (Cool محقق به مقایسه و ارزشیابی وقایع می‌پردازد.‏

‏ (9) محقق در تحقیق بررسی ، بر آورد ،ارزشیابی الزاماً در پی کشف و توضیح روابط همبستگی‌ها و احتمالاً آزمون ‏فرضیه‌ها و پیش‌بینی رویدادها نیست بلکه توجه او بیشتر در جهت توصیف کردن، گزارش‌نویسی از موقعیت‌ها و ‏وقایع،‌ بر اساس اطلاعاتی است که صرفاً جنبه وصفی دارند.‏

‏ (10)دامنه تحقیق توصیفی بسیار وسیع و نامحدود است، از این رو بعضی از صاحب‌نظران آن را شامل همه انواع ‏روش‌های تحقیق بجز روش تاریخی و آزمایشی می‌دانند. ‏

‏ (11) محقق سعی دارد تا آنچه هست را بدون هیچگونه دخالت یا استنتاج ذهنی گزارش دهد. و نتایج عینی را از ‏موقعیت بگیرد.‏

‏ (12)نتیجه‌گیری در این روش باید به احتمال بیان شود نه با قطع و یقین،‌چون نتیجه بر اساس اطلاعات موجود ‏است.‏

‏ (13) در این روش،‌ باید به روشنی هدف کلی، اهداف اجرایی/ جزیی/ فرعی/ ویژه تحقیق بمنظور هدایت و تمرکز ‏کلیه تلاش‌ها، مشخص شود.‏

‏ (14) ابزار اندازه‌‌گیری و جمع‌آوری اطلاعات در نظرسنجی‌ها بیشتر ارسال پرسشنامه است و کمتر به مشاهده و ‏مصاحبه پرداخته می‌شود. ولی در تحقیقات توصیفی ابزار اندازه‌گیری و جمع‌آوری اطلاعات پرسشنامه، مصاحبه، ‏مشاهده، مطالعه اسناد و مدارک مرتبط با موضوع مورد تحقیق می‌باشد. ‏

روش‌های اجرایی تحقیق:‏

الف- روش کلی‌گرائی: در تحقیقات سیستمی استفاده می شود‏

ب- روش جزئی‌گرائی: در بررسی‌های اجتماعی و اقتصادی استفاده می شود ‏

ج- روش اجرای روش توأم: که به محقین جوان و دانشجویان توصیه نمی‌شود

ب-انواع روش تحقیق توصیفی از نگاه دیگر:‏

‏ الف- تک‌نگاری:(‏monograph‏)مطالعه هر واحد یک امر اجتماعی(نهاد،سازمان، گروه،‌ جمعیت و جامعه معینی) ‏که با شناسائی دقیق آن می‌توان یکسری قواعد کلی نائل آمد.‏

‏ ب- مطالعه موردی: ( ‏case study‏) مطالعه هر واحد اجتماعی (افراد، خانواده، نهاد و حتی جامعه) که با ‏شناسائی دقیق آن می‌توان به یکسری قواعد کلی نائل آمد.‏

‏ ج- روش‌شناسی مردمی (‏Ethno me theology‏): مطالعه روش‌هائی که مردم در برخورد با واقعیت روزمره ‏بکار می‌برند مشاهده محقق مبتنی بر شناخت ژرفای واقعیات حیاتی انسان با تاکید بر فعالیت‌های مردم.‏

‏{{روش تحقیق توصیفی از نوع مطالعات کیفی است}}‏

‏4- مراحل تنظیم تحقیق توصیفی:‏

‏ الف- موضوع و هدف پژوهش را تعیین و به روشنی تعریف کنید. به عبارت دیگر، حقیقت یا خصوصیتی را که ‏قصد آشکار ساختن آن را دارید، مشخص نمائید.‏

‏ ب- فرضیه‌هایی به منظور تحقق اهداف تدوین نمایید.‏

‏ ج-سئوالهایی به شرح ذیل مطرح کنید و درصدد یافتن پاسخ مناسب برای آنها باشید.‏

‏ (1) چگونگی و نوع جمع‌آوری اطلاعات.‏

‏ (2)چگونگی انتخاب نمونه(نمونه بایدمعرف گروهی باشدکه قصد توصیف آن را دارید.)‏

‏ (3) چگونگی ونوع وسایل ومشاهدات تکنیکی که برای انجام این پژوهش مورد نیاز است.‏

(4) آیا برای جمع‌آوری اطلاعات به آزمایش نمونه‌ای ‏ نیاز است؟‏

‏ (5) آیا به آموزش افرادی که مامور جمع‌آوری اطلاعات می‌شوند نیاز است؟

‏ د- اطلاعات لازم را جمع‌آوری کنید و با استفاده از آمار توصیفی به تفسیر آنها بپردازید. و سپس با استفاده از آمار ‏استنباطی فرضیه‌ها را آزمون و نتیجه‌گیری نمایید.‏

هـ-پس از تجزیه و تحلیل یافته‌ ها با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی و کمک گرفتن از ادبیات تحقیق ‏نتیجه‌گیری و پیشنهادات لازم را تدوین نمایید.‏

‏ ز- گزارشی از نتایج یافته‌ها تنظیم نمایید.‏

 دکتر نادر اسدالهی