تعیین ابزار تحقیق(پرسشنامه، مشاهده، مصاحبه)

تعیین ابزار تحقیق(پرسشنامه، مشاهده، مصاحبه)

.پرسشنامه :

پرسشنامه وسیله ای برای جمع آوری اطلاعات از افراد نمونه است . تهیه پرسشنامه ، کاری علمی و دقیق است که توسط پژوهشگر یا گروه تحقیق انجام می شود.تمام سوالهای پیش بینی شده در پرسشنامه مبتنی بر هدف های پزوهش است . 

تهیه پرسشنامه به عهده رهبر یا رهبران تحقیق است . پرسشنامه ای را می توان قابل اعتماد دانست که با شرکت چند متخصص تهیه و تنظیم شده باشد.

در تهیه پرسشنامه ، باید دو نکته را در نظر داشت: شکل و قالب پرسشها، و محتوای پرسشنامه.

در مورد نحوه جریان پرسشها در یک پرسشنامه دو شیوه متمایز وجود دارد:

1- شیوه قیفی :  بیان شیوه سوالها چنان تنظیم می شوند که از سوالهای عمومی به طور منظم به سمت سوالاتی ویژه حرکت نمائیم.

2- شیوه قیف وارونه : با این شیوه که نام قیف معکوس نیز خوانده می شود ابتدا سوالهای خاص مطرح می شوند و آرام آرام به سوی سوالات عمومی پیش می روند.

در هر حال ساخت پرسشنامه چنان پی ریزی شود که هدفهای زیر تحقق یابند:

- تسلسل منطقی بین سوالهای وجود داشته باشد

- هر سوال با توجه به هدفی معین و با درنظر گرفتن نحوه استخراج آن و نوع استفاده از آن مطرح گردد

- از اثر القایی سوالها بر یکدیگر جلوگیری گردد.

پس باید تسلسل پرسشها چنان باشدکه: متعاقب پرسشهای هیجان آفرین ، پرسشهای آرامش بخش طرح شوند.

-  سوالهای حساس چنان مطرح شوند که موجبات انحراف در پاسخهای بعدی را به طور عمده از جانب پاسخگو فراهم نسازند.

پرسشنامه را از حیث ساختار می توان چنین معرفی کرد:

-                     نام سازمان مجری طرح پژوهش

-                     عنوان پرسشنامه : هر پرسشنامه دارای عنوانی است که معمولا معطوف به عنوان پزوهش است

-                     زمان جمع آوری اطلاعات: معمولا به صورت ماه و سال زیر عنوان پرسشنامه درج می شود

-                     مقدمه در هر پرسشنامه پیش از ورود به سوالها متنی به عنوان مقدمه می آید

-                     متن پرسشنامه: بعد از مقدمه پرسش های مورد نظر با نظم معینی در پرسشنامه می آید

-                     مشخصات جمعیتی : بخش پایانی سوال های پرسشنامه ، معمولا به مشخصات جمعیتی فرد نمونه    اختصاص می یابد

-              اطلاعات مربوط به اجرا: اطلاعات مربوط به موقعیت مکانی فرد نمونه ، تاریخ تکمیل پرسشنامه ، نام کد پرسشگر ، ساعت مصاحبه و…درج می شود.

- راههای اجرای پرسشنامه :

1-                 مصاحبه حضوری

2-                پرسشنامه پستی

3-         مصاحبه تلفنی

2-8.مشاهده:

مشاهده یکی از مهمترین ابزار تحقیق در دانشهای اجتماعی و انسانی است. به درستی می توان گفت هر تحقیق، حتی اگر از ابزاری دیگر نیز استفاده کند، از مشاهده سود می برد. چون این ابزار کاربردی وسیع دارد. مشاهده  مسائل خاص خود را دارد . مشاهده کننده باید بتواند حتی الامکان خود را از قید ارزشهای شخصی برهاند تا بتواند واقعیت را آنطور که هست ببیند ، باید پدیده ها را در عمق ارزشی آنان مشاهده کرد. در کار مشاهده باید از سطح فراتر رفت و به اعماق رسوخ کرد.

به تعبیر وب تمامی تحقیات اجتماعی با مشاهده آغاز می شوند و با آن نیز پایان می پذیرند،به بیان دیگر:  بندرت  باید گفت ، مشاهده جزئی اجتناب ناپذیر از هر مطالعه در باب هر پدیده اجتماعی می باشد. مهمترین جنبه مثبت مشاهده این است که بطور مستقیم پدیده را به بررسی می نهد ، این امکان را فراهم می سازد که رفتار آنطور که واقع می شود مشاهده شود.

-کاربردها:  همانطور که گفته شد ، مشاهده یکی از ابزار ضروری هر تحقیق است . اما در مواردی محقق ناچار می بایست صرفا بدان تمسک جوید از جمله :

- هنگامیکه موضوع مورد مطالعه چنانست که برای محقق امکان مصاحبه فراهم نیست.

گذشته از موارد فوق حتی آنجا که امکان انجام مطالعه به شیوه های دیگر نیز هست باز مشاهده از چند جهت دارای رجحان است : 1- سوگیری ناشی از کلمات 2- سوگیری ناشی از پرسشگر  3- سوگیری ناشی از گذشت زمان.

1- سوگیری ناشی ازکلمات:

زبان پدیده ای نسبی است ودر بسیاری از موارد یک واژه برای گروه های مختلف اجتماعی معانی گوناگونی دربر دارد.گذشته از این بار عاطفی ومعنایی مفاهیم برای انسانها یکسان نیست.این بحث که در اصطلاح « معناشناسی تفاوتی» خوانده می شود،توسط اوزگود مطالعه شد.او درصدد بود. باشنیدن هرمفهوم تغییرات ذهنی مخاطب را مورد سنجش قرار دهد، زیرا این تغییرات همواره نایکسانند.

2- سوگیری ناشی از پرسشگر:

در مبحث مصاحبه و به هنگام بحث از پرسشنامه  میزان شده خواهیم دید که پرسشگر از جهات مختلف می تواند در نتایج پرسشنامه انحراف یا سو گیری ایجاد نماید:عواملی چون ظاهر پرسشگر،رنگ پوست یا حتی جنس او می تواند نتایج نا مشابهی پدید آورد وصحت داده های تحقیق را به مخاطره افکند. همانطور که دیدگاههای خاص پرسشگر،طرز طرح سوالها و حتی آهنگ کلام او،همگی موجبات بروز انحراف در کار تحقیق را فراهم می سازد.

3- سو گیری ناشی گذشت زمان:

گذشته از این در مصاحبه ، به هنگام بحث از گذشته نه چندان دور نیز نمی توان از نتایج حاصل اطمینان یافت. به عنوان مثال، در تحقیقات مربوط به چگونگی گذران اوقات فراغت ،این سوال مطرح می شود: درماه گذشته چند بار به سینما رفتید؟ چگونه می توان به درستی پاسخهای داده شده اطمینان کرد ، حتی اگر پاسخگو قصد دادن پاسخی درست داشته باشد ونهایت کوشش را نیز در یادآوری رفتار خود در جریان ماه گذشته بنماید.

در جریان هر مشاهده باید: 1- هدف هر تحقیق دقیقأ مشخص شده باشد.  2- طرح کار به صورت منظم تهیه شده باشد. 3- جریان مشاهده بطور منظم یادداشت گردد.

مساله دیگر استنتاج درست از رفتار مورد مشاهده، یا به تعبیر دیگر توان درست خواندن علائم رفتاری است . هر عمل یا رفتار یک شاخص عینی از واقعیتی ذهنی ، درونی و بسیار پیچیده است. محقق باید بتواند بدرستی شبکه علی رفتار را باز یابد تا معنای عمل برایش روشن شود.

مساله دیگر که در بحث مشاهده به عنوان ابزار تحقیق مطرح است ، مساله زمان انجام مشاهده است . کمتر اتفاق می افتد که مشاهده به صورت پیوسته صورت بگیرد. مشاهده یک واقعه از آغاز تا انجام همواره ممکن نیست پس باید به نوعی نمونه گیری زمانی دست زد.

انواع مشاهده :

- مشاهده ساده یا کنترل نشده:  خود به دو قسم تقسیم می شود. الف ) با شرکت مطالعه کننده در وضع اجتماعی مورد مطالعه. ب) بدون شرکت مطالعه کننده در وضع اجتماعی مورد مطالعه.

- مشاهده سیستماتیک و کنترل شده: مشاهده ساده بیشتر برای کسب اطلاعات مقدماتی و تهیه فرضیه است. مشاهده سیستماتیک – که در آن هم مشاهده شونده و هم مشاهده کننده تحت کنترل قرار می گیرد- در مواردی بکار می رود که قبلا مقدمات مشاهده به طریقی سنجیده ، پیش بینی شده و فراهم آمده باشدو نیز از کلیه وسائل دقیق علمی برای ثبت و ضبط و یادداشت برداری ، استفاده بعمل آمده باشد.

مزایا و معایب روش مشاهده:

- مزایا:

1-   چون خود محقق در محیط اجتماعی مورد مطالعه شرکت می کند ، حجم اطلاعاتی که به یکباره کسب می کند زیاد است ، درصورتی که با استفاده از روشهای دیگر ، نمی توان در مدت کوتاهی اطلاعات زیادی کسب نمود.

2-    چون محقق در حین بروز حوادث و وقایع ، به جمع آوری اطلاعات می پردازد ، لذا به مطالب جمع آوری شده می توان اعتماد بیشتری داشت.

3-    در بعضی از موارد ، چون تحقیق و بررسی در مورد کودکان بیماران روانی ، محجور ین و امثال آن انجام می گیرد و این عده خود به توجیه مطالب قادر نیستند ، مشاهده بهترین شیوه جمع آوری اطلاعات را در اختیار محقق قرار می دهد.

4-    دربسیار از موارد افراد مورد تحقیق بعلل مختلف از قبیل نداشتن اوقات بیکاری مایل به همکاری با محقق نیستند.

5-    محقق می تواند صحت و سقم مطالب و اظهارات را تشخیص بدهد.

6-    محقق در این شیوه معمولا به فراهم آوردن موجبات همکاری افراد مورد تحقیق نیازی ندارد.

- معایب:

1-     چنانچه مشاهده کننده بعللی نتواند خود را با محیط مورد مطالعه همرنگ سازد ،و جود وی بعنوان یک نفر محقق برای همه روشن و آشکار باشد ، غالبا این اشکال پیش می آید که دیگران از وجود وی متاثر می شوندو همین عامل موجب می گردد که رفتار و گفتار خود را کنترل نمایند.

2-    محیط دید محدود است و تمام اطلاعات جمع آوری شده محدود به همان محیط دید یا مطالعه است.

3-    چون زمان وقوع و حدوث بسیاری از وقایع اجتماعی قابل پیش بینی نیست ، لذا امکان اینکه محقق بتواند در کلیه موارد تحقیق از شیوه مشاهده استفاده کند وجود ندارد.

4-    در پاره ای از موارد که مشاهده کننده خود را با جامعه مورد مطالعه همرنگ می سازد چنان با محیط خو می گیرد که بی طرفی خویش را از دست می دهد

5-    اطلاعاتی که محقق از این طریق بدست می آورد غالبا از نوع کیفی است تبدیل مطالب کیفی به کمی – تجزیه و تحلیل و استفاده از روشهای آماری از مشکلاتی است که از اهمیت و ارزش اطلاعات کیفی جمع آوری شده می کاهد

3-8. مصاحبه:

استفاده از روشهای مشاهده ای زمانی مفیدند که محقق بتواند همه پدیده ها را در محل مورد مشاهده قرار دهد، لذا همیشه نمی توان به این روشها تمسک جست. بنابراین در اکثر موارد پژوهشگر ناچار است مصاحبه بهره جوید.

مصاحبه پژوهشی مستلزم هدفی است که باید از پیش تعیین شده باشد. بنابراین صحبت دوآشنا را نمی توان مصاحبه به معنای وسیع تحقیق خواند

کاربرد:

-         از طریق مصاحبه می توان به کسب اطلاعاتی در موردامور عینی نایل آمد

-         مصاحبه می تواند اطلاعاتی در مورد عقاید افراد در اختیار محقق بگذارد .

-         محقق می تواند با استفاده از مصاحبه به شناخت علل رفتار و یا عقاید نائل گردد

-         در مصاحبه می توان استعداد ها و توانائیهای روانی افراد را شناخت

-         در مصاحبه می توان انتظارات یا آرزوها را به سنجش نهاد . پیشنهاد ها را شناخت و تحلیل کرد

با در نظر گرفتن میزان آزادی پرسشگر و پاسخگو در طرح سوالها و جوابگوئی و همچنین میزان عمق تحقیق ، می توان سه نوع مصاحبه را از یکدیگر تمیز داد:

1-    مصاحبه باز: در مصاحبه آزاد یا باز پاسخگو در بیان پرسشها و پاسخجو در طرح آن ،آزادی کامل دارند، یعنی پرسشگر آنچه را که به نظرش ضروری می رسد مطرح می کند و در طرح سوال خود هیچگونه محدودیتی احساس نمی نماید.

2-   مصاحبه نیمه باز: همانطور که از نام آن بر می اید در مصاحبه نیمه باز ، طرفین ، یعنی پرسشگر و جوابگو ، محدویتهائی احساس می کنند ، یعنی پرسشگر ، باید صرفا موضوعهای معینی را مطرح کند و فقط در خصوص آنها جواب در یافت دارد.پاسخگو نیز نمی تواند احساس و عقیده خود را آن طوری که ترجیح می دهد در کمال آزادی ابراز کند

3-   مصاحبه بسته : در مصاحبه بسته یا محدود، نه تنها موضوعاتی که پرسشگر ، باید مطرح کند از قبل معین شده اند، بلکه این موضوعات به طور دقیق رده بندی گردیدهاند ، پرسشگر ناچار است هر یک از موضوعات را در جای خود طرح کند و هیچ یک را به سلیقه خود بر دیگری مقدم ندارد.علاوه بر این در مصاحبه های محدود پرسشها از قبل در قالب کلماتی معین قرار می گیرند.

انواع پرسش :

1-     پرسشهای بسته: سوالهای بسته آزادی شخص را از بین می برند و افراد را مجبور می کنندتا در جهت خاصی جواب دهند.

2-   سوالهای باز : در سوالهای باز پاسخگومی تواند با آزادی کامل ، تمامی کلماتی را که به ذهنش می آید بیان می کند.و پرسشگر با طرح چنین سوالاتی می تواند عمق فکر پاسخگو را بررسی کند.

3-    پرسشهای دام: به پرسشهایی اطلاق می شود که جهت آزمون صحت پاسخها در پرسشنامه جای می گیرند.

4-   پرسشهای چند جوابی : در برابر یک سوال پاسخهای بسیاری نهاده می شود و از پاسخگو در خواست می گردد هر یک از پاسخهای را که درست می داند با علامت مشخص نماید.

5-   پرسشهای مدرج سببی: در این نوع سوالها کوشیده می شود تا نه تنها علل مختلف یک عمل ، طرز تفکر و.. شناخته شود بلکه شدت و ضعف عمل نیز به دست آید.

6-    پرسشهای اطلاعی: منظور سوالهای است که در راه شناخت میزان پاسخگو از موضوع مورد مطالعه به عمل آید.

7-    پرسشهای شناسائی: به سوالهائی اطلاق می شود که در باره هویت پاسخگو مطرح می شوند.

8-    پرسشهای جهت بخش منظور سوالهائی است که مخاطب را در جهت خاصی هدایت کند.

9-   پرسشهای ویژه: سوالاتی که در راه کنترل ، تصحیح پرسشنامه و یا تکمیل دیگر اطلاعات طرح می شوند و به خودی خود مفهومی ندارند

پرسشهای تعیین صلاحیت: سوالهائی که امکان تکمیل پرسشنامه از جانب پاسخگوئی خاص را تعیین می کند.

عبارات کلیدی : پرسشنامه رضایت شغلی,پرسشنامه scl-90,پرسشنامه افسردگی بک,پرسشنامه کیفیت زندگی,پرسشنامه تعهد سازمانی,پرسشنامه استخدامی,پرسشنامه رضایت مشتری,پرسشنامه پایان نامه,پرسشنامه اضطراب بک,پرسشنامه نگرش سنج,حجم جامعه آماری,نمونه پرسشنامه های مدیریت,نمایش نموداری داده ها,